Búgin, ıaǵnı 21-jeltoqsan – Iosıf Vıssarınovıch Stalınniń týǵan kúni. 1879 jyly týǵan. HH ǵasyrdyń eń zulym tırandarynyń biri. «Kobadan sálem» atty derekti fılmde Iosıf Djýgashvılıdyń (Stalın) ótken ǵasyr basyndaǵy qylmystyq qaıratkerligi tyńǵylyqty zerttelipti. Kavkazdyń qylmys áleminde Kobanyń (Stalınniń burynǵy laqap aty) bedeli asa zor bolǵan. Eń alǵash ret ol demonstrasıaǵa qatysqany úshin temir tordyń dámin tatypty. Batýmı túrmesinde saıası tutqyndardy «syndyrý» úshin baskeserlerdi paıdalanǵan. Biraq Kobany eshkim syndyra almaıdy. Synbaq túgili Stalın kóp uzamaı zańdy urylardyń ózin tegis baǵyndyryp, qylmys áleminiń serkesine aınalady.
Sóıtip, jazasyn tolyq ótemeı qashyp qutylǵan ol qol astyna kavkazdyq qylmystyq topty jınap, bank tonaýmen, aqsha urlaýmen aınalysady. 1907 jyly Lenın Stalındi Berlınge shaqyrady. Ekeýi kelisimge otyrady. Kavkazdyq qylmystyq top úlken aqsha taýyp ony Lenınge ótkizip turýy kerek. Stalın tehnıkalyq jaǵyna jaýap beredi. Al negizgi júkti túrmeden qashyp shyqqan Sımon Ter-Petrosán (laqap aty – Kamo) óz moınyna alady. 1907 jyly 13 maýsym kúni Tbılısıde atty kazaktardyń kúzetýimen úlken aqsha alyp kele jatqan ekıpajǵa jan-jaqtan bomba jaýdyrylyp, barlyq kazak sespeı qatady. Tonaýshylar tórt mıllıon patsha rýblin qaqshyp alyp ketedi. Bul qylmys ǵasyr urlyǵy retinde tarıhqa engen! Al álgi qanmen kelgen aqsha Fınlándıaǵa Lenınniń saıajaıyna attandyrylǵan. Qylmyskerlerdiń izine túsken Reseı polısıasy barlyq álemdik bankterge urlanǵan banknottyń nómirin jiberedi. Osylaısha álgi aqshamen Maksım Lıtvınov (keıin ol Keńes Odaǵynyń syrtqy ister halyq komısary bolǵan) tutqyndalady. Berlınde Kamo qolǵa túsedi... Partıalyq kasany tikeleı óz baqylaýynda ustap otyrǵan Lenın jeke ózi sheshim qabyldap, Stalındi OK-tiń quramyna kirgizedi. Álemdegi eshqandaı bank álgi urlanǵan aqshany aýystyrmaıtyny belgili bolǵan soń, Lenın men Krýpskaıa qyp-qyzyl bes júzdikterdi amalsyz peshke jaǵady...
Álgi aıtylǵan ǵasyr urlyǵyna Stalınniń tikeleı qatysy bar ma? Mundaı kúdik bar. Biraq muny rastaıtyn, ne teriske shyǵaratyn naqty qujat joq. Stalın túrmeniń dámin áldeneshe ret tatqan ákki qý bolǵan, óz ómirinde 6 ret sottalyp, 5 ret temir tordan qashyp shyqqan. Tbılısıden soń ol Baký qalasyna keledi. Ǵasyr basynda Bakýdyń munaıdyń býynan basy aınalyp turǵan kezi. Qarýly baskeserler qalany ózara bóliske salyp alǵan. Koba ol bandıtterdiń bárin óziniń jańadan qurylǵan tobyna shaqyrady. Polısıa muraǵatyndaǵy qujattar boıynsha, sol kezderi urlanǵan aqshanyń sany úsh mıllıonǵa jetipti. Bakýdegi munaı magnattary Stalınge óte iri kólemde salyq tólep turǵan, óıtpegen jaǵdaıda terrorshylar Stalınniń buıryǵymen munaı skvajınalaryn jaǵyp jiberip otyrǵan. Koba bandysy jasaǵan eń iri qylmys 1908 jyly «Imperator Nıkolaı Birinshi» parahodyn basyp alý bolǵan. Polıseı formasynda jasyrynyp kelgen Stalın óz jasaǵymen kemedegi seıften mıllıonnan asa rýbldi alyp, katerge minip taıyp turady. Munaı magnattarynyń záresin alǵan adam jıyrma jylǵa jetpeı álemdegi alyp ımperıany bılep-tósteıdi.
29 jyl taqta otyrǵan Stalınniń bolmysyn ekige jaryp qarasaq, bir jaǵynda mıllıondaǵan jazyqsyz óz halqyn atyp-asqan qandy qol qanisher turady, al ekinshi jaǵynda qara qyldy qaq jarǵan ádil, ústinen jyrtyq shınelin tastamaǵan asa halyqshyl tulǵa, Sholohov pen Býlgakov sekildi klasıkterdiń qamqorshysy, ádebıet pen ónerdi baǵalaýdyń asqan sheberi. Biz búgin Stalınniń bolmysyn osy ekinshi jaǵynan qarastyryp kórmekpiz.
Stalın bılik basyna kelgende ógizge jekken soqamen jer jyrtyp júrgen kedeı el 29 jylda álemdik deńgeıdegi asa qýatty áskerı-ındýstrıalyq derjavaǵa aınalǵan. Patshaly Reseıdiń saýatsyz halqy tez arada álemdegi kózi ashyq, eń bilimdi halyqtardyń biri bolyp shyqqan. Keńes halqy 41 mıllıon adamǵa kóbeıgen.
Jez murt kósemniń tusynda KSRO-da 1500 iri ındýstrıalyq obekti turǵyzylypty. Soǵystan kúırep shyqqan eldiń ónerkásibi 1947 jyly tolyq qalpyna keltirilgen. Al 1950 jyly 1940 jylmen salystyrǵanda eki ese joǵarylaǵan. Álemde osynsha qysqa ýaqytta mundaı jetistikke jetken birde-bir el kezdespegen. 1947 jyly SSSR kartochkalyq júıeni planetada soǵysqa qatysqan elder ishinde birinshi bolyp alyp tastapty. Soǵystan keıingi bes jylda negizgi azyq-túlik eki esege arzandapty. 1948 jyldan 1953 jylǵa deıin halyq keń túrde tutynatyn azyq-túlik pen taýarlar tek qana arzandap otyrǵan. Jumysshylardyń aılyq jalaqsysy 1953 jyly 800-den 3000 rúblge deıin jetken. Shahterler men metalýrgtar 8000 rúblge deıin jalaqy alǵan. Jumysty jańa bastaǵan ınjenerler 1300 rúbl alǵan. Aýdannnyń birinshi hatshysy 1500 rúbl alsa, profesorlardyń, akademıkterdiń jalaqysy 10 000 rúblge jetken. Salystyrý úshin aıtsaq, sol kezde «Moskvıch» avtokóliniń quny 9000 rúbl bolypty. Munyń bári 5,5 mıllıon baqaıshyǵyna deıin qarýlanǵan álemdegi eń ozyq armıany ustap turýǵa eshqandaı kedergi keltirmegen.
Álemdegi eń birinshi atom elektrstansasy KSRO-da Anglıadan bir jyl buryn, AQSH-tan eki jyl buryn iske qosylǵan. Osylaısha Stalınniń tusyndaǵy KSRO kapıtalısik derjavalarmen qatań áskerı-saıası qaqtyǵys jaǵdaıynda turyp-aq 1946-1950 jyldary negizgi úsh áleýmettik-ekonomıkalyq máseleni sheshken: 1) halyq sharýashylyǵyn qalpyna keltirý. 2) turǵyndardyń ómir súrý deńgeıiniń udaıy artýyn qamtamasyz etý. 3) bolashaqqa ekonomıkalyq sekiris jasaý. Bar-joǵy bes jyldaǵy jetistik! Keıingi KSRO Stalın qalyptastyryp ketken osy muranyń arqasynda ǵana ómir súrdi deýge bolady.
AQSH prezıdenttigine kandıdat bolǵan Stıvenson stalındik óndiristiń qarqyny saqtalǵan jaǵdaıda 1970 jyly KSRO óndirisiniń kólemi AQSH-tan tórt ese artyq bolatyn edi dep baǵalaǵan eken. 1953 jyly-aq KSRO-nyń ekonomıkalyq qýaty AQSH-tan 2-3 ese artyq bolǵanyn sheteldik zertteýshiler moıyndaǵan.
1991 jyly bolǵan keńestik-amerıkalyq sımpozıýmda keńestik demokrattar «japonnyń ekonomıkalyq tańǵajaıybyn» aýzynyń sýy quryp tamsanyp aıtqanda, japon mıllıarderi Herosı Terevama: «Sizder, orystar, 1939 jyly aqyldy boldyńyzdar, al biz japondar aqymaq boldyq. 1949 jyly sizder burynǵylan da aqyldy boldyńyzdar, al biz japondar áli aqymaq edik. 1955 jyly biz aqyl jıa bastadyq, al sizder bes jasar balaǵa aınaldyńyzdar. Biz búkil ekonomıkalyq júıemizdi sizderden kóshirip alǵanbyz, bizdiń búkil fırmalarymyzda stalındik kezeńniń lozýngileri ilinip tur» depti.
Jez murt kósem ólgeli 65 jyl ótse de, tiri tyshqandar óli arystannan áli kúnge qorqady...
Tóreǵalı TÁSHENOV
